Climántica, proyecto de educación ambiental

En Climántica TV está publicado o curto de 5 minutos con unha selección de imaxes de todos os vídeos que recollen o traballo do equipo Climántica ao longo do 2013. Como xa é tradicional neste portal, con estas imaxes seleccionadas dos vídeos que resumen as actividades desenvoltas ao longo do ano que vai a rematar, o equipo Climántica quere desexar aos usuarios deste portal feliz Nadal e ventureiro aninovo.

Xa está publicado o vídeo dos Encontros educativos Oceántica 13-14, celebrados o 21 de outubro, xuntaron aos 350 estudantes galegos de ESO e Bacharelato de toda Galicia que encheron o auditorio da Facultade de Ciencias da Universidade de Vigo, con 1.215 que os seguiron dende aulas de centros educativos de localidades doutras comunidades autónomas - Valencia, Alicante, Castelló, San Sebastián dos Reis, Alcalá de Henares, Badaxoz, Huelva, Tenerife, Almería e Eivissa - e doutros sete países - Polonia, Eslovaquia, Portugal, México, Arxentina, Perú e Costa Rica -.


Os Encontros educativos Oceántica 13/14 consistiron nun encontro educativo organizado polo Campus do Mar no marco do proxecto Oceántica con tres grandes obxectivos. O primeiro era achegar contidos para estimular a produción de traballos multimedia para o congreso xuvenil internacional Oceántica 14. O segundo foi presentar os resultados de Oceántica 13, no que participaron máis de 300 estudantes de tres comunidades españolas, de Portugal, Polonia, Costa Rica, Arxentina e México. O último obxectivo era presentar as iniciativas para Oceántica 14 para recoller as suxestións e achegas das comunidades educativas interesadas en participar en Oceántica 14, motivo polo que se apuntaron a estes encontros educativos.

O arranque da xornada tivo lugar no Edificio de Ciencias Experimentais. Alí despois da inauguración por parte do reitor da Universidade de Vigo, Salustiano Mato; iniciouse o desenvolvemento do primeiro obxectivo da xornada, mediante o desenvolvemento dunha secuencia de catro breves conferencias inspiradas no modelo TED, para achegar coñecementos sobre liñas conceptuais transversais prioritarias para Oceántica 14.

A primeira das conferencias foi impartida polo director do Campus do Mar, Emilio Fernández, tomou a palabra para impartir a primeira conferencia, dunha secuencia das catro que se impartiron ao longo da xornada, como fonte de datos, contidos e contextos para inspirar os produtos de sensibilización sobre a investigación oceánica para a sostibilidade deste medio. O catedrático de Ecoloxía da Universidade de Vigo formulou a importancia de estudar o océano para facer fronte aos retos ambientais do século XXI, centrándose de forma especial no cambio climático e na sostibilidade do medio oceánico.

A continuación interveu Luis Gago, catedrático de Xeociencias Marinas e Ordenación do territorio, que impartiu, a charla "Buscando o Océano primitivo: A Terra en Marte". Este profesor defendeu o proceso de formación do Oceáno na Terra e a importancia da súa permanencia no tempo, dende a comparación cos desaparecidos océanos marcianos. A súa conferencia buscou conseguir a visión global da sostibilidade dun sistema complexo susceptible de perderse ou alterarse, tomando como referencia a perda dos océanos en Marte. Un marco de reflexión comparativo global deste tipo que xera oportunidades para sensibilizar sobre a conservación global dos océanos.

A terceira miniconferencia da serie de catro, foi defendida polo catedrático en Física da Terra da Universidade de Vigo, Moncho Gómez Gesteira. Este catedrático de Física defendeu a relevancia de desenvolver modelos de simulación informáticos baseados en cálculos físicos e matemáticos, para determinar os riscos de inundacións no medio costeiro. Ao longo da conferencia presentou as súas simulacións informáticas desenvolvidas polo seu equipo no que se inclúen os datos históricos de inundacións costeiras, e os escenarios derivadas do cambio climático, con especial atención ás predicións de suba do nivel do mar e a proliferación de fenómenos extremos.

A última conferencia foi defendida por Anxo Guerra, o Profesor de Investigación do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) no Instituto de Investigacións Científicas (CSIC) no Instituto de Investigacións Mariñas de Vigo, xefe do grupo de investigación Ecoloxía e Biodiversidade Mariña. Este científico presentou as súas investigacións sobre os requirimentos ecolóxicos da posta e alevinaxe dos polbos no Parque Nacional de Illas Atlánticas, para inspirar a produción de traballos multimedia de sensibilización relativos á conservación de especies e hábitats oceánicos.

Para seguir co desenvolvemento deste obxectivo de achegar coñecementos singulares que estimulen a produción multimedia para o congreso xuvenil Oceántica 14, os alumnos buscaron información en dúas fontes no exterior do auditorio. Estas dúas iniciativas foron a realización de sete talleres comunicados por científicos mediante experiencias prácticas sobre as correntes mariñas, os animais que hai na auga, os otólitos e o seu papel nos desprazamentos dos peixes, as zonas de pesca e a frota pesqueira española, o talle mínimo dos peixes, a importancia das dunas, a acidificación do océano ou a xestión integral da zona costeira.

Tamén se buscou información que inspire traballos para o congreso xuvenil Oceántica 13 mediante a visita de diversos laboratorios da Universidade de Vigo. Para desenvolve estas visitas, os máis de 350 rapaces e rapazas que seguiron as xornadas a nivel presencial, distribuíronse en grupos que visitaron os laboratorios das facultades de Química, Ciencias do Mar, Bioloxía e das escolas de enxeñaría de Minas e Telecomunicación. O Centro de Apoio Científico e Tecnolóxico á Investigación, CACTI, foi outro dos lugares de destino para recompilar a información procedente das fontes empíricas. Aquí conseguiron o instrumental que se emprega no laboratorio de seguridade alimentaria e desenvolvemento sostible, comprobaron que se fai e para que serve un laboratorio de detección remota e coñeceron, entre outras cousas, que son e para que se empregan a microscopía electrónica e a nanotecnoloxía


A valoración de Oceántica 13 e as propostas para Oceántica 14

Para o desenvolvemento do segundo obxectivo o responsable deste proxecto e do proxecto Climántica, Francisco Sóñora, presentou os resultados de Oceántica 13. A continuación subiron ao escenario os autores premiados en Oceántica que estaban no auditorio. Estes foron entrevistados polo profesor da Facultade de Ciencias Sociais e da Comunicación, Chechu Pérez, que conduciu un acto no que tamén aproveitou a súa participación para transmitir a importancia non só de facer ciencia senón de tamén "de compartir cos demais os resultados dese traballo". O profesor Pérez, ao longo da súa entrevistas, preguntou aos estudantes os obxectivos dos seus traballos premiados e as técnicas usadas. Estes autores que participaron como premiados no Campus internacional Oceántica 13, tamén responderon a preguntas relativas aos vídeos elaborados polos seus grupos e ao musical, todos eles traballos realizados en equipo co obxectivo de sensibilizar sobre os dous grandes retos ambientais do século XXI: o cambio climático e a sostibilidade dos océanos.

O último obxectivo dos encontros, consistente en recoller as iniciativas para Oceántica 14 desenvolveuse mediante un coloquio co que concluíron as xornadas, e que foi moderado por Francisco Sóñora. Nese coloquio tamén participaron por video conferencia catro docentes en calidade de representantes das catro grandes categorías de centros que participan no proxecto: centros de diferentes comunidades autónomas de España, centros de Iberoamérica, centros de Portugal e centros con seccións bilingües de español en diferentes países de Europa.

Representando os países iberoamericanos participou Julio Ríos, profesor de Bioloxía do Colexio Madrid de México, formador de profesores nese país, e bo coñecedor dos diferentes sistemas educativos iberoamericanos. O profesor Ríos destacou o interese de contextualizar Oceántica en ecosistemas costeiros singulares en Iberoamérica como os manglares. Tamén propuxo realizar encontros presenciais Oceántica en diferentes países, con modelos semellantes ao de Oceántica 13-14.

Os centros europeos con seccións bilingües estiveron representados nesta vídeo conferencia pola profesora de español de Polonia da escola polaca Gimnazjum 34 im. Kamila Baczynskiego de Lodz, Karen Piera. A profesora Piera recomendou seguir afondando nos aspectos de convivencia intercultural, que enriquecen, fortalecen e motivan a aprendizaxe das linguas estranxeiras.

Os centros das diversas comunidades españolas estiveron representados pola profesora de Bioloxía e Xeoloxía do IES Virxe do Remedio de Alacante, Mar Serra. A profesora Sierra, que coordina os proxectos Oceántica e Climántica no IES Virxe do Remedio de Alacante, apostou por reforzar a colaboración interdisciplinar entre departamentos sobre aspectos ambientais que poidan ser compartidos por diversas comunidades autónomas españolas.

A última intervención correu a cargo da profesora de Bioloxía da Escola Secundaria D. Duarte de Coimbra, María de Jesús Bento, coordinadora dos proxectos Oceántica e Climántica nese centro. A profesora Bento recomendou reforzar os lazos culturais entre os diferentes países que participan, para que as propostas de Oceántica 14 sexan aínda máis interesantes en Portugal. Tamén recomendou incorporar o inglés como idioma do portal do congreso xuvenil virtual, para estimular a participación doutros países.

Os alumnos tamén participaron neste coloquio co que concluíron os encontros. Dende a sala trasladouse á organización o seu interese porque Oceántica desenvolva itinerarios costeiros próximos aos seus centros. Tamén pediron intervir a través da video conferencia os alumnos de Alicante e de Polonia. As súas intervencións centráronse en contar o seu interese por participar en Oceántica 14, polo que para eles supuxo participar en Oceántica 13.

A Asociación Portuguesa de Educación Ambiental (ASPEA) convidou ao equipo Climántica a que presentara en sesión plenaria no auditorio do Parque Biolóxico de Gaia as estratexias metodolóxicas para o estímulo da creatividade que están a desenvolver nos estudantes no marco dos proxectos Climántica e Oceántica.

O contido da conferencia quedou recollido integro neste vídeo. Nel recóllense, a modo de introdución, as declaracións que fixo a responsable da organización, Fátima Matos Almeida. Esta destacada educadora ambiental portuguesa manifestou nesa introdución que as actividades das xornadas serán desenvolvidas a partires da creatividade, como elemento unificador das diferentes formas de expresión na área das artes visuais, da pintura, da escultura, da expresión dramática, da ciencia e da paisaxe.

Nesa liña, o director de Climántica e coordinador de Oceántica, Francisco Sóñora, situou sobre os denominadores comúns dos dous proxectos, os fitos metodolóxicos para o estímulo da creatividade, así como as competencias básicas aplicadas e os tipos de contidos de expresión artística elaborados polos alumnos para a sensibilización ambiental.

Nese percorrido, fixo especial fincapé nos produtos presentados ao Congreso Xuvenil internacional Oceántica 13, organizado a modo virtual no marco do proxecto Oceántica e no que participaron 302 estudantes procedentes de Galicia (175), resto de España (60), Portugal (20), México (32), Arxentina (6), Costa Rica (6) e Polonia (3). Da modalidade de traballos que se presentaron (vídeos, presentación, relatos, poesía, etc.), seleccionáronse para expoñer neste foro unha selección daqueles máis ricos a nivel multimedia e con dimensións de competencias de comunicación artística singulares para cada un dos exemplos postos. Tamén se fixo fincapé nas orientacións dos mesmos para sensibilizar sobre o estudo do medio mariño e as súas implicacións para a Educación Ambiental da cidadanía.

A continuación referiuse ao Campus Xuveníl Internacional Oceántica 13 comentando imaxes do seu vídeo, para destacar nelas as competencias de comunicación e sensibilización audiovisual expresadas nos vídeos elaborados polos 6 grupos de 6 e 7 membros cada un. Expúxose ademais a creatividade e as competencias postas en xogo na creación do argumento, guións e ensaios de temas do musical, no que participaron todos os alumnos do campus e que se titulou O mar en cinco notas.

Por último o relator convidou a subir a dúas das alumnas da Escola Secundária D. Duarte de Coimbra de Coimbra premiadas e que participaron en Oceántica 13. Empezou intervindo, Maria Palaio autora de Unha mao cheia de cricos matava a fome, quen fixo referencia aos aspectos máis emotivos e vivenciais do campus. De seguido interveu Rita Joana da Cruz Roque, autora de Testemunho de uma gaivota que deixou de ser branca, que se centrou na descrición e valoración das diferentes actividades do campus. O auditorio tamén puido escoitar e acompañar con palmas a canción que interpretaron as tres alumnas de Portugal que participaron no campus.

O equipo Climántica quere agradecer á ASPEA que leve contando coas súas metodoloxías en todas as xornadas que organizou dende o curso 2009-2010, participando por tanto xa nas II Jornadas Art´Ambiente celebradas en Aveiro e recollidas na TV local.

Xa está publicado en Climántica TV o vídeo da segunda conferencia dos Encontros coa investigación científica dos alumnos de primeiro de Bacharelato do Barbanza. Esta segunda conferencia correu a cargo de Ángel Carracedo, catedrático de Medicina Legal da Universidade de Santiago de Compostela,  director da Fundación Galega de Medicina Xenómica e do Centro Nacional del Genotipado.

O profesor Carracedo iniciou a súa intervención contextualizando a súa charla no eido da orientación profesional e vocacional cara as investigacións contemporáneas a favor da sostibilidade e da saúde, centrándoa así dentro da temática dos encontros. Para situar a charla nestas claves, lembrou as dúbidas, inquedanzas e contexto académico que tivo el cando estaba na idade dos alumnos que asistiron aos encontros. Para manter este discurso sobre as relacións da evolución das súas liñas de traballo coa evolución da Xenómica, articulou a charla sobre unha secuencia cronolóxica dos fitos do seu ámbito de coñecemento, relacionándoos con fitos persoais da súa investigación e da do seu grupo de investigación.

O primeiro fito ao que se referiu foi a oportunidade que tivo para formarse en Xenómica forense en Suecia, o que lle permitiu atender a súa vocación, toda vez que en España naquela época non había esa especialidade. Nese paralelismo que foi establecendo entre os seus fitos de investigación e os do seu ámbito de investigación, situou en paralelo a estes inicios da súa formación investigadora, coa aparición do ADN nun suposto océano primitivo, molécula que vai a ser o fío condutor do seu ámbito de coñecemento, polo valor que esta ten para identificarnos.

Situou a continuación os fitos das súas investigación no seu regreso a Galicia, cos dos avances da Xenómica no ámbito forense, pola capacidade que xa empeza a haber daquela para facer usos forenses do ADN, do que destacou as achegas de Alec Jeffrens sobre o ADN non codificante. Fixo mención a este descubrimento, porque atopouse que nese ADN lixo todos éramos tremendamente diferentes, o que posibilitaba que un tamaño mínimo de ADN permitira sacar o perfil xenético de todo un individuo, podendo así resolver con moita facilidade casos coma os de paternidade.  Daquela época destacou tamén que o seu afán por descubrir cousas novas nese contexto de avance da xenómica, lle permitiu aprender o importante que é descubrir cousas novas. Fixo referencia a que o interese que tiña por entender o por qué das cousas dende os perfís xenómicos, favoreceu que a metade dos marcadores que se usan na actualidade no ámbito da Xenómica forense, e a totalidade dos novos, foran descubertos no seu Instituto. Isto naquela época chegou a situalos no principal referente europeo no seu ámbito de investigación, o que lles permitiu participar en casos de relevancia internacional.

O seguinte fito do seu desenvolvemento científico, foi a introdución na Xenómica clínica, á que dixo que chegou porque como médico sempre tivo a vocación de investigar para curar enfermidades. Este é un ámbito de investigación ao que se chega cando se pode secuenciar o ADN e ver con detalle os cromosomas. O seu obxecto de estudo son os danos no ADN que producen enfermidades. Un exemplo de enfermidades relacionadas con fallos do ADN que puxo, foi o do cancro, cuxo orixe ten que ver con danos no ADN que impide que as células morran. Destacou como estes avances da xenómica e a evolución nas liñas de investigación do seu grupo cara ao ámbito clínico, levárono a impulsar a Fundación Galega de Medicina Xenómica do SERGAS que está a dirixir, o no que están a ter máis de 30.000 pacientes ao ano. Dentro de este ámbito de investigación, e dentro do marco estatal, pasou tamén a dirixir o Centro Nacional do Xenotipado. En relación a este ámbito clínico, tamén fixo referencia aos múltiples proxectos que se están a desenvolver dende estes marcos institucionais, moitos deles relacionados co cancro.

O fito seguinte no que se centrou, foi o relativo á relevancia actual do seu grupo no ámbito da xenómica forense, premiado no 2011 coa medalla Adelaida que os veu a recoñecer como o grupo de maior relevancia internacional nese ámbito. Dende ese marco afrontaron e están a afrontar casos de moita importancia e relevancia mundial, entre os que citou o 11S, 11M e o Tsunami asiático. Destes casos puxo algúns exemplos de descubrimentos moi coñecidos a nivel internacional.

O último fito ao que se referiu, fíxoo en termos de futuro. Dentro das liñas novas que dixo que lle interesaban na actualidade, mencionou o convite que recibiu para participar nun proxecto internacional que consiste en conseguir o ADN de todos os organismos mariños, o que permitiría inmortalizar a esas especies. En relación a esta liña, fixo mención ao interés que pode ter no contexto do castigo histórico aos océanos pola sobrepesca e a contaminación.

Pechou a súa intervención poñendo de novo o acento na dimensión orientadora e de estímulo das vocacións investigadoras a favor da saúde e da sostibilidade, sobre a que trataron os encontros. Para conseguilo mencionou a diversidade de perfís investigadores dos responsables de cada liña de investigación do grupo. Sobre estes perfís sacou dúas conclusións que deixou a modo de recomendación aos alumnos. As dúas recomendacións – conclusións formulounas sobre as características que teñen todos os membros do seu grupo son: 1) búsqueda constante da súa ilusión por descubrir cousas novas e pelexa continúa por ela, 2) moita capacidade de traballo, que a súa vez require da primeira conclusión – recomendación, porque non se pode traballar moito se non se está moi ilusionado co que se fai.

Xa está publicado en Climántica TV o vídeo da primeira conferencia dos Encontros coa investigación científica cos alumnos de primeiro de Bacharelato do Barbanza, nos que os científicos Emilio Fernández e Ángel Carracedo, deron a súa visión da evolución do seu coñecemento científico na súa vida profesional, para centrarse no marco contemporáneo das súas investigación a favor do medio ambiente e da saúde. Fixérono orientándose polo fin último das xornadas, que foi espertar vocacións científicas para os retos do século XXI nos ámbitos do medio ambiente e da saúde.

Emilio Fernández, catedrático de Ecoloxía da Universidade de Vigo e director do Campus do Mar, foi o primeiro en intervir, e iniciou a súa intervención mostrando como os seus estudos na facultade de Bioloxía da Universidade de Oviedo espertaron o seu interese pola Ecoloxía mariña, que o levou a facer a tese nese ámbito. Fixo fincapé tamén na oportunidade que lle supuxo que no departamento lle encargaran estudar algo que descoñecían, que era a fotosíntese das comunidades planctónicas.

A continuación fixo referencia a como sigueu afondando no reto na súa estancia en Inglaterra e a oportunidade que lle supuxo poder estar nun centro de investigación da primeira división mundial. Lembrou que daquela etapa saíu no ano 1993 unha investigación que se referencia a diario. Logo comentou a seguinte etapa, como científico en EEUU.

A etapa de investigación en EEUU rematou cando se incorporou á Universidade de Vigo. Desta etapa científico investigadora á que accedeu cando gañou a oposición de profesor titular de Ecoloxía, lembrou os inicios con 100 alumnos e 48 € para investigar, contrastando esa situación coa etapa investigadora que viña de pechar en EEUU. Fixo referencia a cómo fixo fronte a esa situación e foi conseguindo proxectos que lle permitiron incorporarse á investigación no Atlántico e na Antártida, logrando descubrir canto C se fixa no Atlántico, outra investigación con moitas referencias.

Comentou como desa etapa xurdiu un equipo amplo que o levou a ter que ocupar un tempo amplo en viaxar, buscar orzamentos para os proxectos a organizar o traballo dun equipo complexo. Dalgún xeito dou por sentado que esta é unha etapa á que chega un científico na evolución da súa carreira. Nesa liña de xestión, situou o rol que lle corresponde na actualidade coa dirección do Campus do Mar, un proxecto relevante no seu ámbito para o lugar onde lle tocou vivir. Neste contexto contemporáneo, situou os grandes retos do seu ámbito para a sostibilidade.

Dentro do contexto de orientación profesional e vocacional no que estaba contextualizada a conferencia, destacou as ensinanzas dos mestres. Destas ensinanzas destacou, sobre todo as que lle levaron a asumir que na investigación solo ten sentido facer cousas novas, e que un científico contemporáneo ten que estudar más que o que lle interesa, pois ten que ter unha visión xeral e multidisciplinar .

Concluíu poñendo o acento na finalidade orientadora da charla, e recomendando aos estudantes que queiran dedicarse á investigación ter ilusión intelectual polo saber, humildade para aprender, pracer polo traballo ben feito, capacidade para comunicar, serenidade, afán de coñecer o descoñecido, e algo de sorte para transformar o mundo.

Pode verse en Climántica TV o vídeo sobre a visita de 12 alumnos de bacharelato do IES Espiñeira atendendo ao convite do director da Fundación Pública Galega de Medicina Legal e máximo responsable do Centro do Xenotipado Nacional, o doutor Ángel Carracedo.

Durante a visita, os alumnos tiveron ocasión de coñecer os principais departamentos e liñas de investigación explicadas por este prestixioso científico galego, galardoado coa medalla Adelaida, o maior galardón científico a nivel mundial no campo das Ciencias Forenses. Deste xeito os alumnos puideron coñecer as metodoloxías que están a seguir en campos fundamentais para a mellora da saúde, como a identificación xenética de cancros, o descubrimento das bases xenéticas de enfermidades raras e os seus desenvolvementos no ámbito da farmacoxénomica.

Tamén tiveron ocasión de formular preguntas a diversos científicos do grupo sobre a actividade que estaban a desenvolver nese momento, e de realizar actividades habituais no laboratorio.

Está publicado en Climántica TV o vídeo do relatorio inaugural do Seminario sobre cambio climático y Energía: Afrontar el cambio climático con energía en el aula que se celebrou no Centro de Educación Ambiental da Generalitat Valenciana. Neste relatorio inaugural, as profesoras María del Mar Sierra e Josefina Santacreu expuxeron as experiencias que están a desenvolver na aplicación do proxecto Climántica no IES Virgen del Remedio de Alicante, que coordina o departamento de Ciencias Naturais. As dúas profesoras presentaron as actividades de aplicación ao seu centro de Climántica que están desenvolvendo conxuntamente, mediante pontes interdisciplicinares entre as materiais do departamento de Ciencias da Natureza coas materias de expresión artística das modalidades de Artes Plásticas e Artes Escénicas do Bacharelato artístico.

Con motivo da celebración do sexto ano de existencia de www.climantica.org, que se puxo en marcha o 9 de febreiro de 2007, procedeuse a publicar en Climántica TV o vídeo Un sexenio de Climántica que recolle unha cronoloxía a modo de anuario de imaxes correspondentes aos seis anos de aplicación do proxecto.

Durante este primeiro sexenio www.climantica.org superou as 870.000 visitas, procedentes de 153 países. Estes datos supoñen un incremento de máis de 200.000 visitas en relación as 659.000 visitas que existían cando se publicou a información o ano pasado, coincidindo cos cinco anos de existencia do proxecto.

Climántica ven de publicar o vídeo con 5 minutos de bos momentos do desenvolvemento do proxecto no ano 2012, co obxectivo de proceder á tradicional felicitación de Nadal dos seus usuarios. O vídeo – resumo empeza e remata con imaxes da participación dos alumnos no proxecto este ano, e entre elas aparece unha selección de imaxes da formación do profesorado durante o ano 2012.

Arranca con imaxes do V Congreso CLMNTK dos estudantes de Climántica celebrado en Vilagarcía o 21 de xuño de 2012, e do seu campus internacional, para premiados no congreso, desenvolto no albergue da Xunta de Gandarío entre o 23 e 29 de xuño de 2012.

O vídeo remata coa entrevista de alumnos ao co - presidente do grupo III do IPCC celebrada en Vigo e con imaxes do festival de fin do campus internacional celebrado no auditorio da Casa da Cultura de Sada o 29 de xuño de 2012, no que se presentaron os vídeos, obras de teatro e actuacións musicais preparados ao longo do campus.

Entre estas imaxes iniciais e finais da participación dos alumnos, inclúense imaxes, organizadas por orde cronolóxico, dos tres cursos de formación do profesorado desenvoltos ao longo do ano 2012 e das tres actividades de Climántica no III Simposi d´ Educació per la sostenibilitat do CEFIRE de Castellón, celebradas en Vila – real o 10 de novembro de 2012.